‘Ja, dan zijn de rapen gaar’, zei ik. De student keek me met verbaasde ogen aan. Ik had net zo goed Swahili kunnen spreken. Hij had er geen idee van wat ik bedoelde. De kennis van spreekwoorden en gezegden neemt zienderogen af. Jongeren gebruiken ze niet meer en begrijpen ze niet. ‘Oh, zeg dat dan’, is het antwoord als ik duidelijk maak dat ik bedoel dat we gedonder gaan krijgen.
De omweg – of vaak ook juist de snelweg – van het spreekwoord leidt dus lang niet altijd tot een betere vorm van communicatie. En dat is jammer, want spreekwoorden en gezegden zijn toch zo’n beetje de versieringen van de taal, het zout in de pap.
Je leerde ze als kind spelenderwijs. ‘Je moet roeien met de riemen die je hebt’. Ik wist niet eens wat die riemen waren, maar begreep heus wel dat het zoiets betekende als ‘je moet het doen met wat binnen je mogelijkheden ligt.’
Het gebruik van spreekwoorden heeft me nog iets geleerd. Een indirecte vorm is vaak heel effectief. ‘Boontje komt om zijn loontje’ klinkt toch heel wat vriendelijker dan ‘Het is je eigen schuld, sufferd.’ ‘Wie goed doet, goed ontmoet’ is heel wat korter dan een lange preek over de gevolgen van je eigen handelen. Soms is het ook een bruikbare omweg. Je kan direct zeggen dat iemand niet z’n best doet, maar ook ‘Je gooit er volgens mij met de pet naar’ komt minder hard aan, toch bedoel je hetzelfde.
Voor mensen die Nederlands als tweede taal leren, is het even schrikken als ze zich realiseren dat er naast de ‘gewone’ taal ook nog beeldspraak bestaat, waarbij je iets anders bedoelt dan je letterlijk zegt. Ik leerde in een intensieve cursus Nederlands aan een Bulgaarse arts. Dat was hard werken voor ons allebei. Elke dag leerde hij tientallen woorden en ook de basisgrammatica. Na een week kon hij al korte berichtjes in de krant lezen en begrijpen, maar hij raakte helemaal in de war toen er stond ’Hij had niets in de gaten’. Wat gaten waren, wilde hij weten. Dat kon ik wel uitleggen, maar ik moest het ook hebben over uitdrukkingen en gezegden en dat niet alles letterlijk genomen moest worden.
Zonder dat we het beseffen, gebruiken we in onze spreek- en schrijftaal heel veel van zulke beeldtaal. Dat geeft sjeu aan de taal, maakt het communiceren juist rijker en vaak ook makkelijker. Niet voor jongeren dus. Ze begrijpen onze uitdrukkingen niet meer en zeggen de dingen liever bot en direct.
Kalfjes 
Ik vind het ook heel jammer dat dit verloren gaat.
LikeLike
Paarlen voor de zwijnen, zeg ik altijd maar 😉
In andere talen moet er toch ook zoiets als beeldspraak bestaan? Ik kan mij niet voorstellen dat wij de enigen zijn met zo’n mooie speeltje. Hoewel, ik heb eens een cursus Italiaans gevolgd en toen viel mij op dat zij vaak heel eenvoudige constructies hebben. Dat was een cursus van niks, maar toch.
LikeLike
Zeker, ook in het Bulgaars. Maar als je begint met leren van een taal, ben je daar nog niet op bedacht, je bent nog heel erg bezig met de concrete zaken.
LikeLike
En toch zijn spreekwoorden het leukst, als ze verkeerd gebruikt worden…
LikeLike
mooi verhaal, toch ben ik meer optimistisch want ik denk dat onze jongeren dezefde spreekwoorden hebben maar dan net iets anders. Ik heb een spreekwoordenboek Nederlands, Fries, Afrikaans,Engels, Duits, Frans, Spaans en Latijn. Dat is één en hetzelfde boek dus. IItaliaans staat er niet bij, doch wel Latijns. Dit boek blader ik regelmatig door, want dat is erg leuk en steevast is mijn conclusie dat de bovenstaande talen onderdeel vormen van één familie, van één cultuur en dat spreekwoorden gaan over moraliteit. Precies daarom ben ik optimistisch, ik denk dat onze jongeren niet zo makkelijk vaarwel zeggen tegen onze moraliteit. Soms is dat jammer. Zo vind ik ‘wie de schoen past trekke hem aan’ één van de meest katholieke en onhebbelijke spreekwoorden die we hebben. Stel Wilm Kalb zegt tegen ons:’de meeste mannen zijn seksistisch en de meeste vrouwen dom. Wie de schoen past trekke hem aan’..
Als je als vrouw daarop reageert kan dat niet anders dan vanuit een verdedigende positie, hetzelfde geldt voor mannen die op zijn stelling reageren. Spreekwoorden hebben dus een zekere kracht binnen een taalgebied, een kracht die de heersende moraal van dat taalgebied uitdrukt.
Ik geef de Bulgaar groot gelijk dat hij dat hij niet meteen een spreekwoord begrijpt, want soms is het spreekwoord niet alleen effectief maar ook niet ‘echt onschuldig’. Ook kan ik me voorstellen dat ik zelf niet alle arabische spreekwoorden begrijp.
LikeLike
Alsof de straattaal dan wel zo duidelijk is. Jammer dat die spreekwoorden verdwijnen zoals je betoogd (wist ik niet).
Spreekwoorden en gezegden zijn juist zo boeiend omdat ze veel vertellen over de cultuur van een land. In andere landen kom je heel andere spreekwoorden tegen dan die bij ons gebruikelijk zijn. Zou daar wel eens een boek over geschreven zijn?
Ik ken er eigenlijk maar eentje: “Trouw nooit een vrouw met grote voeten”.
http://www.mareonline.nl/2004/23/0101.html
LikeLike