Zarah Leander, jaren '40

De Baßamsel* zingt niet meer

Tijdens haar leven, maar ook nog lang na haar dood in 1981 had Zarah Leander een grote schare fans. Daaronder opvallend veel homoseksuele mannen. Veel mensen hebben zich afgevraagd waarom juist deze groep zich zo aangetrokken voelde tot de Zweedse zangeres en actrice. Filmregisseur Rosa von Praunheim doet een poging het antwoord te geven.
Vertaling  en bewerking van een artikel van Von Praunheim uit Der Spiegel 18/06/1981

“Voor homo’s uit het nazi-tijdperk bood Zarah Leander een mogelijkheid om even te ontsnappen uit een boze droom, een leven dat zelfs kon eindigen in een kamp. Zarah was het idool van alle nichten; ze droeg flamboyante kleding in deze puriteinse tijden, was een waar fenomeen met haar boa’s, haar sieraden, haar opmerkelijke make-up. Andere filmsterren zoals Ilse Werner en Marianne Hoppe waren in vergelijking met haar boers en burgerlijk. Zarah was een echte nichtenmoeder , want nichten houden nu eenmaal van alles wat afwijkt.

Leander deed denken aan een travestiet: een stevig lijf, grote handen, grote voeten, kleine borsten en een diepe manlijke stem – ze leek daarom aantrekkelijker voor vrouwen dan voor mannen. Want mannen hielden meer van de sexy Evelyn Künneke of het rolmopsje Marika Rökk; Zarah was te ingewikkeld voor mannen.

Ze speelde vaak een lijdende, zwakke vrouw, die moest doen alsof ze plezier beleefde aan haar onderdrukking. Maar ook speelde Zarah de sterke, dominante vampyrette. Ze was een ster als Garbo, Dietrich, of Mae West.

Christina is een zanger die in nachtclubs als Madame Arthur Zarah Leander imiteert, een van de velen, maar wel een van de besten: “We beschouwden haar als onze moeder, zoals zij was er maar een. Als het kon gingen we altijd naar haar optredens. Soms moesten we lachen omdat ze een noot niet meer haalde, tja, drank en ouderdom, maar zij kon het zich permitteren. Ze stond daar toch maar en kreeg de zaal aan haar voeten, ze wist precies hoe het werkte.”

Zonder de homo’s zouden de laatste jaren van haar carrière een ramp zijn geweest, dat begreep Leander maar al te goed. Ze maakte vaak grapjes die alleen haar homo-publiek begreep. “Haar concerten hier in de stad zijn meestal op maandag”, schreef een krant in Berlijn, “want dan hebben alle kappers vrij.”

Waarom zijn homo’s zo dol op oudere sterren, vooral op oudere vrouwen, zoals Elisabeth Taylor, Judy Garland, Marlene Dietrich? Oudere vrouwen worden in de maatschappij in feite net zo gediscrimineerd als homo’s. Vroeger werden weduwen in India verbrand, vandaag zitten de weduwen te verpieteren in hun flats. Ze hebben net als homo’s geleerd om te lijden en zichzelf te haten. Solidariteit tussen die twee groepen komt dus beide ten goede. Mijn oudste vriendin, gravin van Stolberg Stolberg, is verliefd geworden op een allervriendelijkste acteur, dertig jaar jonger dan zij èn homo, maar ze is gelukkiger dan ooit tevoren.

Edith Piaf trouwde kort voor haar dood, en niet zonder reden, met haar veel jongere kapper en Zarah Leander nodigde heel veel homo’s uit om langs te komen op haar kasteel in Zweden; ze genoot dan als die zich vermaakten in haar sauna.

De Berlijnse zanger Gloria Fox bezocht Zarah in Stockholm na haar eerste hersenbloeding. Zarah mocht hem graag, omdat hij haar liederen zo heel anders zong. Hij mocht zelfs ‘du’ tegen haar zeggen. Dat vond hij lastig, want nog altijd was Zarah een sterke persoonlijkheid, ongenaakbaar, majestueus als een koningin. (Juist nichten, bewust van hun zwakke positie in de samenleving, zoeken de sterke kant van de vrouw; ze voeren ook een strijd om te overleven.)

Zarah Leander tijdens een van haar laatste interviews, jaren '70

Zarah en al die nichten hadden nog iets gemeen: ook zij hield van mannen. Tijdens haar filmcarrière in Zweden en Duitsland zou ze heel wat mannen hebben verslonden. Met Evelyn Künneke heeft ze zelfs om een man gevochten, de componist Michael Jary, aldus mijn vriendin Lilo.

Zarah dronk stevig, bij voorkeur aquavit, maar niemand zag haar ooit dronken. Zarah was zo eerlijk om toe te geven dat ze genoten heeft van haar succesjaren bij de Ufa in nazi-Duitsland. Dat vertelde Inka Köhler me, een van de sterren uit mijn nieuwe film “Unsere Leichen leben noch”. Inka vond Zarah toen een indrukwekkende vrouw, een schoonheid die zij als piepjonge actrice aanbad.

Haar Zweedse accent met de rollende rrr’s  betoverde niet alleen Inka en haar twaalf broers en zussen maar ook hun vader, een ingenieur bij de spoorwegen. In het kleine Dillenburg was het moeilijk om aan bioscoopkaartjes te komen voor de films van Zarah, maar ze deden er alles voor. Inka, nog steeds prachtig op haar 60e, zingt op haar eigen manier een Leander-nummer: “In mir tobt’s wie ein Orkan, wie ein Sturm im Ozean, meine Glut braucht ein Ventil. Wenn mir einer heut’ gefiel, holla, der hätt’ es gut.” (uit de musical ‘Lady aus Paris’)

Ik maakte Zarah voor het eerst mee, ergens in de jaren ’60  op een of ander Tuntenball, ze was er de topattractie. Helaas, het was een teleurstelling. Zarah hield Zarah voor de gek. Ze stak de draak met haar vroegere films en trok zich niets aan van haar publiek. Het leek alsof ze het deed om te kunnen overleven.

Anders dan de steriele Dietrich op latere leeftijd, bloeide Zarah Leander op toen ze ouder werd. Ik bewonderde haar in de loop der jaren meer en meer. (Ik zag Dietrich in Londen: als een standbeeld gesneden uit zeep, het hoofd bewoog nauwelijks meer, ze schrok van het enthousiasme van het publiek, ze struikelde en kroop weg achter een gordijn. Het was verschrikkelijk.)

De jonge Zarah

Maar ik houd vooral van de jonge Zarah, die was zoveel mooier dan Garbo. Zarah zingt een lied uit een van haar films, melancholisch, met tranen haar ogen, kwetsbaar en toch sterk. Luid en speciaal voor mij “Kann denn Liebe Sünde sein?” Dan moet ik gewoon even op de bank gaan liggen, luisteren, genieten! Ik voel met haar mee, identificeer me met haar.

Of Zarah ooit de keuze had tussen Hitler en Hollywood, is moeilijk te achterhalen. Een ding is zeker: Zarah was en is uniek, een superster. Voor ons homo’s is ze vergelijkbaar met Josephine Baker of Hildegarde Knef, maar de laatste zou nooit durven schrijven over een eventuele relatie met vrouwen. Ook Dietrich is daar altijd heel vaag over gebleven. Voor sterren is het nog steeds moeilijk om eerlijk te zijn. Hun taak is het om onze verlangens en illusies te vervullen;  daar moet je niet te veel achter zoeken.”

————————-

*Letterlijk: de ‘bas-merel’ Vanwege haar diepe stem werd Zarah Leander wel de bas met borsten genoem. Vond ze niet leuk.

Rosa von Praunhein (Holger Mitschwitzky, *1942) is een bekende Duitse filmregisseur. Hij debuteerde in de jaren zestig met enkele korte films. Kreeg bekendheid met zijn speelfilms uit de jaren ’70 die zich afspeelden in de homoscène. In de jaren ’80 maakte hij films over de aids-problematiek. Uit 1981 dateert de film ‘Unsere Leichen leben noch’, met de oude sterren Lotti Huber, Inka Köhler, Luzi Kryn, Maria Christiana Leven, Madlen Lorei

• vertaling en bewerking Wllm Kalb
• Zie ook: Interview Zarah Leander 1973 http://wp.me/p1MauM-1i